Maria Jarema uważana jest za artystkę bezkompromisową, obok której nie sposób przejść obojętnie. Mimo przedwczesnej śmierci udało jej się poznać najwybitniejszych twórców swojej epoki albo nawet kilku epok (m.in. Xawerego Dunikowskiego, Tadeusza Kantora czy Tadeusza Różewicza) i wzięła czynny udział w tworzeniu i działalności niejednego ważnego przedsięwzięcia artystycznego (m.in. Grupy Krakowskiej, teatrów: Cricot i Cricot 2). Malarstwo Jaremy trudno opisać w kilku słowach, przez całe życie eksperymentowała, a jej twórczość nieustannie ewoluowała, wpisując się na stałe w kanon polskiej przed- i powojennej awangardy.
Maria Jarema — życiorys
Maria Jarema urodziła się 24 listopada 1908 w Starym Samborze. Jej matka, Stefania z domu Śmigielska, ukończyła konserwatorium i zarabiała, udzielając lekcji gry na fortepianie. Ojciec, Józef był prawnikiem. Maria miała sześciu braci: Władysława, Józefa, Aleksandra, Adama, Romana i Macieja oraz siostrę bliźniaczkę Bronisławę. Cała ósemka przejawiała jakieś zdolności artystyczne, a trójka z nich zajmowała się sztuką zawodowo. Władysław poświęcił się teatrowi lalkowemu, jako aktor i reżyser. W 1945 roku razem z żoną Zofią założył słynny krakowski Teatr Groteska. Z kolei Józef wybrał studia w krakowskiej ASP i został malarzem.
Maria również kształciła się w ASP w Krakowie, studiowała na Wydziale Rzeźby pod kierunkiem Xawerego Dunikowskiego. To właśnie rzeźbą zajmowała się przede wszystkim przed wybuchem II wojny światowej. Tworzyła gładkie, zwarte formy, nawiązujące do świata organicznego. Po wojnie zajęła się malarstwem, a do warsztatu rzeźbiarza powracała sporadycznie.
Przed rokiem 1939 należała do lewicującej Grupy Krakowskiej, a po 1945 roku przyłączyła się do Grupy Młodych Plastyków. Należała do ścisłego grona inicjatorów reaktywowania Grupy Krakowskiej, do czego udało się doprowadzić w atmosferze „odwilży”, w 1957 roku.
Poza malarstwem Jarema chętnie uprawiała inne dziedziny sztuki, zwłaszcza scenografię. Miała w tej dziedzinie spore doświadczenia, ponieważ przed 1939 rokiem współpracowała z teatrem Cricot, założonym i prowadzonym przez jej brata, malarza Józefa Jaremę. Właśnie dla Cricot zaczęła projektować śmiałe rozwiązania scenograficzne i kostiumy, co przygotowało ją do późniejszej współpracy z powojennym Cricot 2 stworzonym przez Kantora.
Maria Jarema zmarła 1 listopada 1958 roku. Chorowała na białaczkę.
Maria Jarema — twórczość
Pierwsze prace malarskie artystki powstały po 1945 roku i należą do nich skromne gwaszek tempery oraz akwarele. Jaremę fascynowały wtedy rozwiązania fakturowe, które łączyła z motywami, kojarzonymi przez krytyków ze światem groteski. Jej prace, takie jak Koniki, Tancerki, Rycerz zdradzały jej zauroczenie fantastyką, niedopowiedzeniem, aluzją. Z czasem świat wyobraźni przestał jednak artystkę interesować. W kilku kompozycjach malarskich z końca lat 40. starała się natomiast przedstawić rzeczywistość widzialną (Ptaki, Rybak).
Najwybitniejsze dzieła malarskie artystki powstały zaledwie kilku lat przed jej przedwczesną śmiercią. Są to cykle: Postacie, Figury, Głowy, Chwyty, Wyrazy, Filtry, Penetracje, Rytmy, wykonane techniką monotypii, którą artystka czasami łączyła z olejem, temperą, sporadycznie też stosowała lakiery. Dzięki rozmaitości technologii kompozycje te mają dużo świeżości.
Prace Marii Jaremy reprezentowały polską sztukę m.in. na Biennale w Wenecji (1958) i — pośmiertnie — na Biennale Sztuki Współczesnej w São Paulo (1961). Krytycy poświęcili jej twórczości wiele uwagi. Szczegółową bibliografię zawiera książka Barbary Ilkosz towarzysząca wystawie prac Jaremianki (tak nazywali ją przyjaciele), która odbyła się na przełomie lat 1998 i 1999 w warszawskiej Zachęcie i wrocławskim Muzeum Narodowym.